Polska literatura pozytywistyczna

Literatura polska - ogólna charakterystyka

Twórcy polskiej literatury doby pozytywizmu traktowali swą twórczość głównie jako formę użytkową. Przede wszystkim skupiali się na formach epickich, spychając lirykę i dramat na dalszy plan (co nie znaczy, że o tych gatunkach zapomniano!). Fakt wywyższenia epiki należy wiązać z jej walorami poznawczymi (nadawały się do prezentacji szerokiej panoramy społecznej) oraz wartościami pragmatycznymi (mogły służyć propagowaniu haseł nowego światopoglądu: ideał nauki, oświecenia społeczeństwa, organicyzm, praca u podstaw, praktycyzm, utylitaryzm literatury i sztuki).

Michał Kuziak pisze „Znamienne, że w pierwszej fazie pozytywizmu (tendencyjnej) większy nacisk położono na użyteczność literatury zaangażowanej w spełnianie doraźnych funkcji społecznych, natomiast druga faza epoki wiąże się głównie z zainteresowaniem problematyką poznawczą. Pisarze poddają świat krytyce, stawiają dotyczące go pytania (służy temu realizm krytyczny i naturalizm” (M. Kuziak, Pozytywizm, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od Antyku do Współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 241).

Idee literackie pozytywizmu

W literaturze pozytywistycznej łatwiej od powinności mówić o zakazach. Przede wszystkim twórcy unikali perspektywy podmiotowej. Przyjęli kult zbiorowości. Bohater literacki nie burzył norm, powściągał swoje ambicje i pragnienia. Ponad „etykę miłości” pozytywiści przedkładali „etykę obowiązku”. Moralne było to, co służyło pożytkowi ogólnemu. Ponadto do lamusa odeszła autonomiczna pozycja społeczna artysty.

Przede wszystkim zaś trzymano się realizmu, a wręcz opisywano zwykłość i codzienność. Realizm to taki sposób przedstawiania rzeczywistości, który skupia się na świadectwie zmysłów, na obserwacji i na opisie zewnętrznych fenomenów literatury. Ówcześni zwolennicy realizmu nawoływali do wyczerpującego opisu rzeczywistości, zgłębienia wszystkich warstw społecznych, zbliżenia się do normalnego życia. Pisarz miał być uczonym, z chłodnym obiektywizmem miał obserwować interesujący go przedmiot. Nawet do terminologii literackiej zaczęły przenikać naukowe określenia – powieść to studium, a konstruowanie fabuły – eksperyment.

Język i styl literatury pozytywizmu

Dążący do jak najwierniejszego odwzorowania rzeczywistości język pozytywizmu zastąpił metaforyczny, emocjonalny język romantyków. Styl ten, nazwany przez Danielę Podlawską i Iwonę Płóciennik „stylizacją na aliterackość”, widoczny jest u wszystkich pisarzy epoki: Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza.

Przykładowo, autor Lalki przedstawia rzeczywistość z zachowaniem zasad prawdopodobieństwa, obiektywizacji opisu czy przesłanek przyczynowo-skutkowych. Dba o autentyzm języka. Opisując zjawiska społeczne czy typy ludzkie, stara się być jak najbardziej rzeczowym, zwięzłym, „niezauważalnym” i „przezroczystym”. Przywoływane powyżej autorki Leksykonu nauki o języku podzielają zdanie językoznawców, którzy są zgodni, że język utworów B. Prusa nie odbiega od codziennej mowy wykształconych Polaków żyjących w drugiej połowie XIX wieku. W utworach omawianego autora nie odnajdziemy ozdobności stylistycznych, zbyt wielu szczegółów, słownictwa nacechowanego emocjonalnie, złożonych zdań: Jasność zapewnia potoczne słownictwo i frazeologia oraz używanie prostych struktur składniowych, paralelizmów, anakolutów i hiperboli.

Kolejną ważną cechą stylu Prusa jest występowanie elementów ironicznych, komicznych, jak również stosowanie mowy pozornie zależnej.

Postacie powieści Prusa posługują się językiem właściwym swemu pochodzeniu, wykształceniu, środowisku, w jakim żyją. Zabieg ten nosi nazwę indywidualizacji języka postaci. Inaczej w Lalce mówią arystokraci, inaczej subiekci, a jeszcze inaczej Żydzi.

Z kolei Henryk Sienkiewicz w swej Trylogii zaprezentował inną ważną cechę literatury pozytywizmu, która na stałe weszła do zespołu właściwości jego stylu. Studiując wiele tekstów źródłowych, Sienkiewicz, aby wprowadzić klimat dawnej epoki i ukazać sposób widzenia świata przez ludzi w niej żyjących - opracował nowy sposób archaizacji. Poza tym potrafił po mistrzowsku stopniować napięcie, oddawać piękno krajobrazów poprzez plastyczne opisy, łączyć poetyckość z prostotą (Jego białe pióra, oświecone słońcem, błyszczały jak samo słońce na pogodnym niebie).

Poezja czasów niepoetyckich

W okresie pozytywizmu poezja znalazła się na marginesie literatury. W czasach niepodzielnego prymatu prozy, w której twórcy zawierali informacje zgodne z doświadczeniem czytelników, propagowali idee społecznikowskie, utylitaryzm literatury, poezja – dojrzewająca w poetyckiej wyobraźni i ewoluująca na osobistej wizji świata twórców, budziła nieufność i ostrą ocenę nieprzejednanych krytyków. Byli oni zdania, że jeśli już twórcy muszą pisać wiersze, to niech te utwory służą czemuś, niech są utylitarne.

Ich zdaniem liryka miała poruszać jakiś ważny społeczny problem, zgodnie z pozytywistycznym programem pracy u podstaw, pracy organicznej, emancypacji kobiet itd.

Najwybitniejszymi poetami pokolenia postyczniowego byli Adam Asnyk i Maria Konopnicka. Gdy on tworzył w nurcie refleksyjno-filozoficznym (cykl sonetów Nad głębiami, wiersze-manifesty Do młodych, Publiczność i poeci, Daremne żale), pisał liryki miłosne (Między nami nic nie było, Karmelkowy wiersz) czy opiewał urodę Tatr (tzw. poezje górskie), ona oddawała czytelnikom wiersze o tematyce społecznej (Wolny najmita, Jaś nie doczekał – ilustracje z życia biedoty wiejskiej; Po rosie, Na fujarce – liryki ludowe), wpisywała się w kanon liryki intymnej (Kubek) oraz starała się uświadamiać ludzi o ich przeszłości i się narodu polskiego (utwory patriotyczne: Rota, O Wrześni. Contra spem spero).

Sztandarowym utworem-manifestem twórców „czasów niepoetyckich” jest poemat Publiczność i poeci. Adam Asnyk usiłuje w nim odpowiedzieć na zarzut krytyki, oskarżającej poezję o obniżenie lotów i zbytnie afirmowanie spraw małych i pospolitych. Autor podkreślał, że bardzo trudno tworzyć w czasach niesprzyjających poezji:

Jeśli nas teraz potępić pragniecie,
Za naszą niemoc, nasze niedołęstwo,
Za rozrzucone poetyczne śmiecie,
Za skoszlawione pieśni czarnoksięstwo
Godzim się na to ... Potępcie, gdy chcecie
Przy nas jest słuszność, przy was jest zwycięstwo,
Lecz tę rozważcie smutną okoliczność,
Tacy poeci, jaka jest publiczność!.

Realizm krytyczny

Lata osiemdziesiąte stanowią szczytowy okres w dziejach ówczesnej literatury polskiej. Powstały wtedy największe dzieła polskiej prozy dziewiętnastowiecznej. Po fazie nowelistyki nadeszła faza dojrzałego realizmu (lata 80), oraz faza schyłkowa (lata 90 -te, równoległa z Młodą Polską). Na lata 80-te przypadł rozwój naturalizmu. W prozie rozwijał się powoli i krył się jeszcze w cieniu wielkiej realistycznej powieści. Powieści i nowela lat osiemdziesiątych były i syntezą i oryginalnym przetworzeniem wcześniejszego dorobku prozy polskiej i obcej, a także rozwinięciem nowych doświadczeń artystycznych. Poetyka dojrzałego realizmu to także odkrycia w zakresie form narracyjnych, kompozycyjno - fabularnych, kreacji postaci, koncepcji języka i stylu. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło dalsze skomplikowanie obrazu literatury.

Pozytywistyczna literatura tendencyjna

Dyskusję literacką na temat pozytywizmu rozpoczęła w 1866 roku Eliza Orzeszkowa w artykule „Kilka uwag nad powieścią”, pisząc o prymacie powieści tendencyjnej nad innymi odmianami tego gatunku. Do rozwoju literatury tendencyjnej przyczynił się Piotr Chmielowski, który uważał, że utwory powinny poruszać problemy narodowe, społeczne i gospodarcze.

Między rokiem 1870 i 1880 w literaturze dominował nurt tendencyjny. Cechował go schematyzm, który najpełniej prezentują pierwsze nowele Orzeszkowej, Bałuckiego i Sienkiewicza. Pierwszoplanowym założeniem i zadaniem literatury tendencyjnej było upowszechnianie określonych idei społecznych oraz politycznych. Utwory tendencyjne oceniały przedstawianą rzeczywistość, apelowały do czytelnika i pouczały jak należy żyć i jakimi ideami się kierować. Prezentowała uproszczony obraz świata i miała nastawienie propagandowe. Na świadomość odbiorców oddziaływano poprzez rozbudowane komentarze narratora, interpretującego i oceniającego postępowanie bohaterów, wprowadzanie elementów o charakterze publicystycznym. Świat widziano w dwóch kolorach – czarnym i białym, dlatego także bohaterowie byli albo zdecydowanie dobrzy, albo źli (fabrykanci, rzemieślnicy, nauczyciele, inżynierowie byli dobrzy, zaś próżniacza szlachta i arystokracja była zła). Przesłanie poszczególnych utworów było proste w odbiorze i jednoznaczne.

Nowela była gatunkiem, który wcześniej niż inne osiągnął w literaturze polskiej poziom europejski. Noweliści polscy podjęli wówczas trud literackiego eksperymentu. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Z drugiej strony kształtowała się norma potocznego i komunikatywnego stylu. Problematyka nowel nabiera cechy tendencyjnego ujmowania problemów podjętych już wcześniej przez publicystykę - aktualność i obowiązek interwencyjności. Tendencyjność z czasem zanika, świat przedstawiony staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne.

Wartości utylitarne i dydaktyczne literatury tendencyjnej dominowały nad artystycznymi. Dopiero około roku 1880 stwierdzono, że takie przedstawianie świata służy niejednokrotnie grafomaństwu.

  Dowiedz się więcej